Duurzaamheid is helemaal geen buzzwoord

Is de term “duurzaamheid” tegenwoordig een modewoord of is het een woord met een duidelijk toegevoegde waarde? Wanneer bepaalde begrippen regelmatig aan bod komen verliezen ze vaak hun kracht en weet men ook niet meer precies wat ze daadwerkelijk betekenen. Een begrip zoals “maatschappelijk verantwoord ondernemen” heeft in de jaren ook sterk aan kracht verloren en aangetoond dat dit soort krachttermen hun waarde kunnen verliezen door overmatig gebruik. Dat zou ook kunnen gebeuren met een begrip als “duurzaamheid”: het begrip duurzaamheid wordt te pas en te onpas gebruikt en vaak ingezet als marketingtool om consumenten aan te trekken of proberen te overtuigen, terwijl de boodschap achter duurzaamheid een heel serieuze is!

Het geitenwollensokketype had gelijk

Ook wordt duurzaamheid vaak geassocieerd met een bepaald type mens, in de volksmond vaak aangeduid als “het geitenwollensokkentype”. En ja, het is juist deze groep mensen die véél eerder doorhadden dat er iets goed mis ging in onze maatschappij, terwijl velen van ons slechts bezig waren met consumeren onder het mom van “meer is beter”. Echter, vandaag de dag wordt steeds beter inzichtelijk dat het “meer is beter”-denken alleen maar leidt tot een steeds groter probleem.  We moeten dankbaar zijn dat deze bewuste groep mensen dit principe al eerder overboord had gegooid, want anders was ons probleem vandaag de dag nog veel groter geweest.

Het begrip duurzaamheid verdient dan ook onze volledige aandacht om te voorkomen dat er onherstelbare fouten gemaakt worden die het einde kunnen betekenen van het leven op aarde zoals wij dat nu kennen. Dit klinkt natuurlijk heel zwaar, maar als je er goed over nadenkt en de feiten aanschouwt die werkelijkheid zijn geworden, dan ziet het er triest uit. Zeker wanneer we niet vandaag beginnen met het in gang zetten van een beweging om veranderingen door te voeren in onze prioriteiten ten opzichte van de voorgaande decennia!

Iedereen kijkt op zijn eigen manier naar het begrip duurzaamheid en er zijn dan ook veel definities beschikbaar. Een zoekactie op Google alleen al levert 19.000.000 hits op! Ik hanteer die van De Verenigde Naties:

Het komt erop neer dat ik als persoon, wij als volk en als generatie(s) ervoor moeten zorgen dat onze planeet er in de toekomst voor jongere generaties niet slechter voorstaat dan vandaag de dag. Eigenlijk moet onze planeet er zelfs beter voorstaan, omdat de groeiende wereldbevolking meer behoeftes heeft dan wij vandaag de dag hebben. Maar kan jij zeggen dat je nu zelf al actief bezig bent met “het betere morgen”?

Lineair denken is erg ouderwets

We zitten met elkaar decennialang vastgeroest in een lineair denkend systeem. Dit lineair denken (systeem van grondstoffen winnen, produceren, consumeren en afval produceren) stamt uit een periode waarin de omstandigheden ideaal waren voor een dergelijke benadering. Een lineaire economie kan uitsluitend goed draaien op basis van de volgende drie vereisten:

1. Het voorhanden zijn van goedkope energie;
2. De beschikbaarheid van goedkope grondstoffen;
3. Het kunnen beschikken over goedkoop krediet.

Na de oorlog kwamen we in een periode waarin de productie volop draaide, er voldoende grondstoffen aanwezig waren en we door de financiële hulp gemakkelijk aan krediet konden komen. Zonder na te denken werkten wij keihard aan onze toekomst met als gevolg dat wij ons “meer is beter”-denken sterk ontwikkelden. Lineair denken lag voor de hand, het was het meest gemakkelijk en zorgde het snelst voor de meeste welvaart voor iedereen. Werkloosheid was ook geen probleem, waardoor mensen gemakkelijk op krediet producten konden kopen.

Maar vandaag de dag zijn deze omstandigheden sterk veranderd. Grondstoffen zijn veel moeilijker te verkrijgen en brengen veel meer kosten met zich mee om uit de natuur te winnen. Overal ter wereld neemt de biodiversiteit af en is het niet meer zo vanzelfsprekend dat materialen overal voorhanden zijn. En daarnaast staat het huidige financieel systeem in onze wereld telkens op omvallen. Door deze 3 grote veranderingen is de lineaire aanpak niet meer houdbaar. We kunnen simpelweg niet meer rekenen op onuitputbare, betaalbare bronnen om de economie te laten draaien als vroeger!

Afval is het nieuwe probleem

Bovendien is er een nog veel belangrijkere reden waarom het lineaire denken moet veranderen: de enorme berg afval die wij door het lineair denken ieder jaar produceren! Jaarlijks produceren wij met elkaar bijna 400 miljoen ton plastic afval en dat wordt ieder jaar meer. Van al het afval dat er is geproduceerd in de wereld is alleen al 44% geproduceerd sinds de eeuwwisseling!  Er vindt dus nog steeds een enorme versnelling plaats in de productie van plastic. Nog erger is dat 91% van al het geproduceerde plastic uit de geschiedenis nooit is gerecycled en 79% van dit totaal in de natuur verdwenen is. Een deel eindigend in onze oceanen en anders ergens weggestopt in de zogenaamde “landfills”, stortplaatsen waar de rijkere landen hun afval zelfs naartoe exporteren!

Hierdoor is het lastig voor consumenten in westerse landen om te zien wat de gevolgen zijn van ons koopgedrag, want als het afval gewoon in onze regio opgeslagen zou worden dan zagen we de bergen vanzelf liggen en zag het groene hart er waarschijnlijk heel anders uit! Persoonlijk dacht ik vaak wanneer ik op televisie de grote afvalbergen in het buitenland zag dat die mensen daar bijzonder onverantwoord omgingen met het milieu. Ik heb mezelf nooit gerealiseerd dat mijn eigen afval daar misschien zelfs tussen zou kunnen liggen! Deze onwetendheid is onze grootste uitdaging om op te lossen, want pas wanneer je weet dat je iets niet goed doet ben je bereid om het te veranderen.

Annie Leonard, een Amerikaanse voorstander van duurzaamheid en een criticus van het consumentisme heeft eens gezegd: “Er bestaat niet zoiets als “weg”. Wanneer wij iets weggooien moet het ergens heen.” Dit besef is bij vele consumenten over de gehele wereld niet aanwezig, waardoor het ook uiteraard mogelijk is om hen van dit probleem te beschuldigen, maar de verantwoordelijkheid ligt bij hen die de juiste informatie zouden moeten verspreiden hierover. Het afvalprobleem is veel groter dan iedereen zich realiseert. Ook politiek gezien ligt de focus meer op de klimaatverandering met veel aandacht voor de CO2-reductie of de energietransitie dan op de afvalberg. Dit zijn uiteraard ook geen onbelangrijke onderwerpen, maar onze weggooimentaliteit is letterlijk levensbedreigend voor de gehele mensheid. Kijk alleen al naar de gevolgen van microplastics.  Laten we met elkaar nu ook eens aandacht besteden aan die weggooimentaliteit!

De Sustainable Development Goals van de Verenigde Naties

In 2015 zijn er door de Verenigde Naties duurzame ontwikkelingsdoelstellingen vastgesteld, de zogenaamde Sustainable Development Goals (SDG’s). Deze doelstellingen vormen tezamen de nieuwe wereldwijde duurzame ontwikkelingsagenda. Er zijn 17 doelstellingen geformuleerd met onderliggend 169 specifieke operationele targets. Alle lidstaten moeten deze doelstellingen zelf vertalen naar nationaal beleid en om de voortgang te monitoren is er een lijst van indicatoren samengesteld. Gelukkig wordt er in deze SDG’s wel aandacht besteed aan de vervuiling van de natuur door afval, maar slechts verborgen in enkele van die 169 operationele targets. De natuurvervuiling heeft vreemd genoeg geen eigen hoofddoelstelling gekregen. Gezien de omvang van het probleem zou “wastreduction’ als losse doelstelling helemaal niet gek zijn geweest! We leven door ons eigen gedrag de afgelopen decennia op een tikkende tijdbom, waarbij we niet eens weten of we het tij met elkaar nog kunnen keren. Toch is het wel positief dat zeker de jongere generaties een duidelijke overtuiging hebben dat het zo niet langer kan en de noodzaak van veranderen inzien.

Van Lineair naar Circulair denken én doen

Het is natuurlijk heel makkelijk om te zeggen dat het zo niet langer kan en dan vervolgens niet met een oplossing te komen. Een van de oplossingen is in ieder geval dat we in beweging moeten komen en zullen moeten omschakelen van een lineaire economie naar een economie waarbij recycling een belangrijk onderdeel is van ons systeem. Het perfecte plaatje is een circulaire benadering, waarbij het principe van afval=voedsel toegepast wordt. In een circulaire economie hergebruiken we ons afval als grondstof voor productie en zijn er weinig tot geen nieuwe grondstoffen nodig.

De afbeelding hierboven laat schematisch de verschillen zien tussen de diverse economische systemen, waarbij het lineaire systeem (links in het schema) de boosdoener is van de grote hoeveelheid afval die wij met elkaar geproduceerd hebben in de afgelopen decennia. 

Circulair denken is trouwens niet eens écht nieuw. Het natuurlijke systeem is al miljoenen jaren circulair en klaarblijkelijk kan ook een circulair systeem evolueren. het circulaire proces gaat in de natuur weliswaar minder snel, maar is in ieder geval beheersbaar en is een proces met voldoende toekomstperspectief! 

Tot nu toe heb ik vooral gekeken naar vervuiling in de vorm van afval en dan voornamelijk plastic afval. Uiteraard zijn er nog vele andere vormen van vervuiling die onze planeet aantasten zoals de CO2-uitstoot en de daaruit voortvloeiende noodzakelijk energietransitie. Ook deze onderwerpen spelen een rol in de discussie rondom duurzaamheid. Echter, ons afvalprobleem is naar mijn idee een sterk onderschat probleem dat meer effect heeft op onze toekomst dan iedereen denkt. 

De grootste oorzaak van het afvalprobleem is onze weggooimentaliteit. Dit wordt veroorzaakt door producenten die te weinig aandacht besteden aan: 

• de levensduur van producten;
• een juiste overweging bij het materiaalgebruik, 
• het nadenken over wat er met een product moet gebeuren aan het einde van de levensduur. 

Het zijn overigens niet alleen de producenten die hier schuldig aan zijn. Ook wij als consument moeten bewustere keuzes maken. Het maken van bewuste keuzes begint al bij de aankoop van producten. Goedkoop is niet altijd beter! Maar duurzaam is ook niet altijd duurder voor je portemonnee.

Duurzamer consumeren is helemaal niet zo moeilijk. Je moet het alleen zien en willen

De vraag is dan ook: Wat is duurzamer consumeren? En wat zijn dan de kenmerken van een duurzaam product? Duurzamer consumeren gaat om het maken van verantwoorde keuzes, en tegelijkertijd ook nadenken of het kopen van een product überhaupt wel zo verstandig is. Heb je een product nodig en hoe lang ga je het gebruiken? Denk ook eens na wat je ermee gaat doen als je het zelf niet meer nodig hebt. Gooi je het dan weg of kan je iemand anders er nog een plezier mee doen door het weg te geven of misschien wel te verkopen op marktplaats.nl of een vintage-marktplaats die in het leven geroepen is om gebruikte producten nieuw leven in te blazen. Door een product weg te gooien weet je met een grote waarschijnlijkheid dat het ergens in de natuur zal verdwijnen. Dan kan ook de keuze voor bepaalde materialen bij aankoop van invloed zijn op de gevolgen voor onze planeet. 

De circulaire benadering is meestal niet gelinkt aan het bezit van producten, maar kijkt voornamelijk naar het doel van het product en hoe vaak je het als consument daadwerkelijk gebruikt.

Neem als voorbeeld een product als een auto. Sommigen van ons hebben er een of meer voor de deur staan. Terwijl uit onderzoek is gebleken dat een auto gedurende zijn leven 92% van de tijd geparkeerd staat, 1.6% van zijn tijd op zoek is naar een parkeerplaats, 1% van zijn tijd gemiddeld in de file staat en al met al maar voor 1% gebruikt wordt om personen daadwerkelijk te verplaatsen. Waarom hebben wij dan überhaupt een auto in ons bezit? Is het dan niet beter om met elkaar over te stappen naar vervoer als een service en uitsluitend te betalen voor het gebruik? Het vergt een verandering in denken om open te staan voor oplossingen die ons daadwerkelijk verder kunnen helpen. Te veel vasthouden aan het vertrouwde denken gaat ons in het kader van duurzaamheid niet verder helpen.

Een ander sprekend voorbeeld van het anders denken is het bedrijf MUD Jeans. Een Nederlands bedrijf dat voorop loopt in het recyclen van oude jeans en deze grondstoffen hergebruikt om nieuwe spijkerbroeken te maken. Het doel van MUD Jeans is om zeer binnenkort in staat te zijn om een 100% circulair product te kunnen leveren. Hiervoor is een integrale aanpak nodig die ervoor zorgt dat de verkochte broeken weer terugkomen bij de leverancier en noodzakelijk is om het proces optimaal in te richten. Er wordt zelfs in het ontwerp van de broek goed nagedacht over de gebruikte materialen zodat ook het recycleproces efficiënter kan verlopen. MUD Jeans biedt ook een optie aan om een broek te leasen voor een maandelijks bedrag. In deze leaseconstructie wordt gestimuleerd om een broek langer te dragen dan een jaar door de leasetermijn dan te beëindigen. Wil je toch al eerder een nieuwe broek, dan stuur je hem terug en wordt hij vervangen voor een nieuwe en gaat de leasetermijn gewoon door. Kortom, de broek blijft min of meer eigendom van MUD Jeans en je huurt het gebruik! Hierdoor kan MUD Jeans een nog betere track houden op haar producten doordat ze min of meer verzekerd zijn dat de consumenten de broeken terugsturen.

Drie kenmerken van duurzame producten

Niet ieder product is geschikt om via een leaseconstructie te verkopen, dus is het belangrijk om bewuste keuzes te maken bij de aankoop van producten. Om een goed beeld te geven welke overwegingen mee zouden moeten spelen, heb ik een drietal kenmerken geformuleerd waaraan een duurzaam product moet voldoen:

1. Het product kent een lange levens- en gebruiksduur. Het is gemaakt om niet telkens vernieuwd te worden, waardoor de behoefte aan grondstoffen uit de natuur beperkt blijft. Recycling is ook een manier om hieraan te voldoen, zolang de natuur maar niet onnodig belast wordt door de fabricage van deze producten.
2. Het product is mensvriendelijk gemaakt. Het product wordt op een manier gemaakt die niet schadelijk is voor de gezondheid van de arbeider en wordt gefabriceerd onder goede arbeidsomstandigheden. Hierbij passen kinderarbeid en de erbarmelijke omstandigheden tijdens productie (die jammer genoeg nog steeds aangetroffen worden in sommige landen) niet. Qua transparantie wordt daarom ook vaak de voorkeur gegeven aan lokale productie, zodat dit beter te controleren is. Daarnaast zorgt lokale productie voor kortere aanvoerlijnen qua transport met als gevolg minder CO2-uitstoot.
3. Het product is niet giftig. Dit betekent dat het product, of de productie ervan, geen schade toebrengt aan de gezondheid van mensen, dieren en planten die ermee in aanraking komen. Dit geldt zowel voor tijdens het gebruik als voor het einde van de levensduur. 

Er is een goede beweging gaande

Gelukkig zien we steeds meer bewegingen ontstaan van groepen die van mening zijn dat het zo niet langer kan. Protesten in binnen- en buitenland laten duidelijk zien dat duurzaamheid en de daaraan gelinkte betrokkenheid rondom de zorgen voor onze planeet een steeds belangrijker onderwerp begint te worden. De vraag is natuurlijk wel of wij als consument bereid zijn om zelf een verandering door te voeren. Want protesteren is één, maar je eigen gedrag aanpassen is een heel ander verhaal.

Diverse studies laten gelukkig zien dat duurzaamheid bij consumeren steeds meer het keuzeproces gaat beïnvloeden.  In het door Forbes gepubliceerde onderzoek onder de naam Global Consumer Trends 2019 wordt zelfs gesproken over “Responsible Consumerism”, waarbij consumenten meer op zoek zijn naar merken die hen in staat stellen om betere en meer verantwoordelijke keuzes te maken, doordat het steeds gemakkelijker wordt om producten te kopen. Het Deloitte Globale Millennial Survey 2019 laat zelfs zien dat 42% van de jongere generaties (Millennials en generatie Z) hun relatie met een bedrijf beginnen of intensiveren omdat de producten van dat bedrijf een positieve invloed hebben op de maatschappij of het milieu. En niet minder dan 37% stopt de relatie met een bedrijf vanwege het (on)ethische gedrag. 

Ook in Nederland speelt duurzaamheid een steeds grotere rol in het consumeren. Uit de Sustainable Brand Index 2019 blijkt dat 35% van de Nederlandse consumenten actief bezig is met duurzaamheid en dat daarbij nog 47% van de consumenten bereid is deze groep te volgen in hun duurzame keuzes mits zij er niet te veel moeite voor hoeven doen. Kortom, ruim driekwart van de Nederlandse consumenten wil best verduurzamen maar wie stelt ze hiertoe in staat? Wie maakt het hen gemakkelijk om te verduurzamen?

Het conflicterende belang tussen retailers en duurzaamheid

Retailers geven de consumenten vandaag de dag te weinig duurzame keuzes wanneer het om producten gaat. Supermarkten bieden vaak nog wel duurzamere varianten aan en energiemaatschappijen communiceren ruimschoots over hun groene alternatieven. Maar retailers, gericht op producten, bepalen nog steeds in te grote mate zelf wat iedereen kan zien of kopen en communiceren uitsluitend hetgeen zij zelf belangrijk vinden. 

De belangen van de retailers zijn vaak voornamelijk gericht op het creëren van aandeelhouderswaarde en dus meer gericht op korte termijn-denken dan rekening te houden met de gevolgen voor onze toekomst. Zo ligt de focus vaak op snelle verkopen en is de levensduur van producten van ondergeschikt belang. Ze hebben juist meer baat bij een korte levensduur, omdat men dan eerder terugkomt om andere producten te kopen. De discussie rondom fast-fashion vormt een overeenkomstig probleem. Ik heb wel eens opgevangen dat de gemiddelde levensduur van een product in het assortiment van de Action slechts maximaal  twee maanden is. Dat betekent dat meer dan driekwart van alle producten die in een jaar verkocht worden door deze retailer in dat zelfde jaar op de afvalbergen ergens in de wereld verdwijnen! 

Naast retailers die de “veel-voor-weinig”-strategie hanteren om volumes te kunnen verkopen, zijn er ook vele consumenten die zelf, via dubieuze platformen zoals Alibaba, producten bestellen uit Azië. Hier worden vaak zeer goedkope producten aangeboden die van zeer slechte kwaliteit zijn en dus een korte levensduur hebben. Ook zijn het vaak producten die niet aan de veiligheidseisen voldoen qua brandgevaar of voedselveiligheid. Dit laatste betekent niet dat je de producten normaal gesproken zou moeten kunnen opeten, maar dat er materialen gebruikt worden waaruit stoffen vrij kunnen komen die slecht zijn voor de gezondheid en dus ook voor de natuur!  Met andere woorden: ze voldoen op alle aspecten niet aan mijn eerder genoemde 3 eisen aan duurzame producten.

Het blijkt dus wel dat de levensduur van een product van grote invloed is op de duurzaamheid ervan. Het langer kunnen gebruiken van producten is direct van invloed op de hoeveelheid afval die er weggegooid moet worden. Het wil echter niet altijd zeggen dat bijvoorbeeld producten die gerecyclede materialen bevatten altijd duurzamer zijn dan producten die gemaakt worden van nieuwe grondstoffen. Een goed voorbeeld zijn de innovatieve Secrid wallets die op een zo schoon mogelijke manier gebruik maken van echt leer voor hun handige portemonneetjes. 

Secrid is als bedrijf op alle vlakken bezig met hun maatschappelijke verantwoordelijkheid. Zo worden producten veelal lokaal geproduceerd en ook nog eens door medewerkers met afstand tot de arbeidsmarkt. Ook hebben ze al diverse trajecten doorlopen om te kijken of gerecycled leer een oplossing zou zijn voor het verder verduurzamen van hun producten. Maar uit testen is gebleken dat bij het gebruik van gerecycled leer de levensduur van het product vijf keer zo kort werd. Uiteraard gaan de ontwikkelingen qua recyclen steeds verder en zullen deze problemen op te lossen zijn. Maar niet alles kan nu al gerealiseerd worden en ook dat moeten we met elkaar begrijpen. 

De snelle opkomst van de impact-organisatie

Naast de eerder genoemde MUD Jeans en Secrid, zijn er natuurlijk nog meer bedrijven die impact willen maken door duurzaamheid door te voeren in hun beleid. In Nederland wordt jaarlijks een onderzoek gehouden naar de meest inspirerende bedrijven in Nederland, onder de naam “De Inspirerende 40”. 

Dit onderzoek laat duidelijk de opkomst van dergelijke impact-organisaties zien. Zo vormden in 2016 social enterprises de top drie van de verkiezing en was het verder in de lijst beperkt van toepassing. In de jaren daarna groeide het aandeel nog substantieel, waardoor in 2019 de meerderheid van de bedrijven in deze lijst duurzaamheid hoog op de agenda hebben staan. Een ontwikkeling die sterk toe te juichen is.

Veel bedrijven zijn steeds meer bezig met het “waarom” van hun bestaan. Dit doen ze om ook de juiste keuzes te kunnen maken voor de strategie en aanpak. 

Om meer inzicht te krijgen in wat het “Waarom” nu eigenlijk inhoudt, bespreekt Simon Sinek in zijn zeer bekende TED-talk (“It starts with Why!”) heel duidelijk wat het verschil is in benadering. Hij laat zelfs zien waarom bedrijven die dit principe op een juiste wijze hanteren ook succesvoller kunnen zijn, doordat het ook te maken heeft met de hele opbouw van ons brein en dus ook natuurlijk gestuurd wordt.

Opvallend is dat de meeste bedrijven die duurzaamheid als overtuiging hebben vaak een Aha-moment gehad hebben waardoor ze gestart zijn en om die reden het “waarom” van hun bestaan heel duidelijk kunnen beschrijven. Voor dit soort bedrijven is hun brand story van belang om te kunnen communiceren en dat is vaak niet mogelijk binnen de bestaande retailkanalen. Hierdoor lijkt het erop dat we niet alleen ons keuzeproces moeten aanpassen om duurzamer te consumeren, maar ook nieuwe wegen moeten verkennen om aan de juiste informatie te kunnen komen. Het kunnen kiezen van producten op basis van het echte verhaal van de producent is cruciaal voor het succes van deze bedrijven, want van de meeste verhalen van deze pioniers word je alleen al enthousiast.

Wij als consument hebben de sleutel in handen

Wij moeten onszelf en de manier waarop we met elkaar omgaan, consumeren en afval produceren heruitvinden. Alleen een nieuw systeem kan ons brengen waar we willen zijn. Dit vergt inspanningen van alle betrokkenen en kan alleen gerealiseerd worden als alle partijen voldoende samenwerken. Kritisch zijn naar elkaar en combinaties maken waarbij bedrijven zelfs elkaars afval zouden kunnen gebruiken is een eerste stap. 

In dit proces is er echter één beslissende schakel die het gehele proces kan beïnvloeden en dat is de consument. Overheden kunnen nog zoveel regels verzinnen om bedrijven te dwingen en producenten kunnen nog zoveel geld investeren in nieuwe ontwikkelingen en producten. Maar als de consument niet bereid is die bewuste keuze te maken en blijft kiezen zonder juiste informatie en goed na te denken, dan hebben we nog een lange weg te gaan. 

De kracht van de consument is de beslissende sleutel tot verandering maar ook deze kan het niet alleen. Het moet een gezonde combinatie worden, waarbij de gehele keten zal moeten bewegen en er geen sprake kan zijn van een pull- of een pushstrategie, maar van een pull- én pushstrategie tegelijkertijd!

Ondanks dat we in een wereld leven waarin de technologische ontwikkelingen heel snel gaan, hebben we te maken met noodzakelijke gedragsaanpassingen. Deze aanpassingen in ons doen en laten nemen in het algemeen veel tijd in beslag. We moeten ons ook realiseren dat wij niet van vandaag op morgen dingen ineens compleet anders kunnen doen. Wat we wel met elkaar af kunnen spreken is dat we vanaf vandaag bewustere keuzes zullen maken en misschien kleine stapjes in de goede richting gaan zetten. Deze stappen in de goede richting zullen zowel consumenten als producenten motiveren om de volgende stap in het veranderingsproces te nemen. En door zo iedere keer de goede kant op te bewegen, zal er sprake zijn van een olievlek die steeds verder zal reiken totdat er duidelijke successen geboekt worden. Of het genoeg zal zijn? Niemand zal het weten, maar niets doen is geen optie!

Ik heb veel vertrouwen in de nieuwe generaties, want zij hebben al laten zien dat zij bereid zijn om te protesteren tegen de gevestigde orde en dat zij een duidelijke behoefte hebben om te willen veranderen. Zij zijn de beslissende generaties die de laatste kans hebben om een juiste beweging in gang te zetten, maar ook zij kunnen het niet alleen!

Het is onze gezamenlijke verantwoordelijkheid om dit proces tot een succesvol einde te brengen. Een gezamenlijke verantwoordelijkheid die gedragen moet worden door alle generaties tegelijkertijd en waarbij het niet uitmaakt welke rol jij als persoon vertegenwoordigt in de maatschappij.

Gezamenlijk én verantwoordelijk: Responsible Together!